Afstemming met andere opgaven
Zoals al meerdere keren is benadrukt, is het in de ondergrond een complex samenspel van verschillende belangen en transities. Het ontwikkelen van een drinkwaterstrategie - waaronder het aanwijzen van ASV-gebieden en bijbehorende bescherming - vraagt dan ook om goede afstemming met verschillende partijen zoals de fysieke omgeving, andere gebruikers van het watersysteem, de energie- en mijnbouwsector en andere partijen die ondergronds opereren.
Onderstaande paragrafen beschrijven hoe deze afstemming is verlopen in het traject van de verkenning robuuste drinkwatervoorziening en ook waar nog meer afstemming noodzakelijk is.
Cruciaal voor het laten slagen van de verschillende maatschappelijke opgaven is het continu blijven afstemmen met de partijen en in gesprek blijven met elkaar.
Ondergrond, energie en mijnbouw
De afstemming met de ondergrondse ruimtevraag voor de energieopgave – bijvoorbeeld vanuit de regionale energiestrategie (RES), of de toenemende vraag naar bodemenergiesystemen – is een doorlopend proces. Via voorkantsturing worden beide grote maatschappelijke opgaven (energie en drinkwater) in balans met elkaar gerealiseerd, waarbij functiescheiding het uitgangspunt is. In de regio’s waar deze afstemming nog onvoldoende plaats vindt, zal dit wel moeten plaatsvinden wanneer de opgaven elkaar in de voorziene of onvoorziene toekomst gaan raken.
Bodemenergiesystemen en geothermie – Er zijn verschillende vormen van bodemenergie mogelijk, zoals gesloten bodemenergiesystemen en open bodemenergiesystemen (ook wel WKO, warmte-koude-opslag), met verschillende toepassingen, schaalgroottes en mogelijke risico’s. Daarnaast is er ook geothermie. De sector is volop in ontwikkeling en werkt bijvoorbeeld met een industriestandaard voor de geothermiesector, waarin aandacht is voor het verminderen van risico’s voor grondwater.
Vanuit het maatschappelijk belang om bestaande en toekomstige drinkwaterbronnen te beschermen, zijn in grondwaterbeschermingsgebieden en waterwingebieden geothermie en bodemenergiesystemen uitgesloten. In boringsvrije zones zijn bodemenergiesystemen mogelijk toegestaan tot een bepaalde diepte. Geothermie is daar wel uitgesloten.
Bij de meeste provincies geldt uitsluiting van geothermie ook voor de ASV-gebieden. De provincies Utrecht en Limburg hebben aangegeven wel gedeeltelijk andere activiteiten toe te staan in de ASV-gebieden, omdat deze gebieden ruim begrensd zijn en het nog niet zeker is hoeveel van de ASV daadwerkelijk ingezet zal worden voor de drinkwatervoorziening. Bij een aantal ASV-zoekgebieden lijkt het erop dat niet het volledige gebied nodig zal zijn als ASV. Andere activiteiten hebben hier de ruimte om ook een deel van dat gebied te gebruiken.
Afstemming met energie
Het verschilt per regio in hoeverre afstemming heeft plaatsgevonden met de energiesector en of dit intern binnen de provincie was of ook met externe energiepartijen. Afstemming kan plaatsvinden (a) binnen de provincie tussen de afdelingen water en energie, (b) met de betreffende branchepartijen en (c) met de operators.
Bij het zoeken van afstemming was er veelal aandacht op zowel ambtelijk als bestuurlijk niveau en zijn afspraken rondom bodemenergie gemaakt en opgenomen in de Provinciale omgevingsverordening. In het proces van de drinkwaterverkenning zijn ASV-locaties vergeleken met kansrijke locaties geothermie om knelpunten uit te sluiten. Afstemming met het proces rond de regionale energiestrategie (RES) heeft in meer of mindere mate plaatsgevonden. In sommige regio’s is de RES minder ver dan het ASV-proces en zal verdere afstemming in de toekomst plaatsvinden; in andere regio’s heeft succesvolle afstemming plaatsgevonden en is in de RES opgenomen dat grondwaterbeschermingsgebieden beperkingen kunnen opleveren voor de energietransitie. Vaak focust de RES op zonne- en windenergie; bij de warmtevisies die gemeenten gaan opstellen, zijn mogelijk meer knelpunten te verwachten. Aandachtspunt is dat de afstemming met de energiesector moet blijven plaatsvinden nu en in de toekomst, en externe spelers betrokken moeten blijven worden. Regio’s waar nog geen concrete afstemming heeft plaatsgevonden, geven aan dat dit in de toekomst wel voorzien is; een verklaring is dat gebieden reeds voor het ASV-traject al waren aangewezen en daarom niet opnieuw afstemming is gezocht met de sector. De energiesector gaat in het vervolgtraject actief invulling geven aan de voorkantsturing.
Olie- en gaswinning
Op de volgende kaart afkomstig uit de Structuurvisie Ondergrond (blz. 62) zijn producerende en potentiële gasvelden in Nederland te zien. Gaswinning speelt vooral in het noorden van Nederland (voornamelijk Groningen). In andere regio’s is er weinig overlap met ASV-gebieden te zien. Wat betreft oliewinning, dit vindt slechts zeer minimaal plaats in Nederland. Het grootste olieveld ligt te Schoonebeek, ten oosten van Coevorden in Drenthe, tegen de Duitse grens aan. Hierbij is de overlap met ASV-gebieden ook verwaarloosbaar.
Kaart afkomstig uit: Structuurvisie Ondergrond (2018), blz. 62: Gasvoorraden en potentiegebieden voor gaswinning
Geothermie
In het kader van geothermie vindt landelijk onderzoek plaats (SCAN). Het is nog niet duidelijk wat hiervan de impact is in relatie tot de drinkwatervoorziening. Daarom kan hier in dit stadium in deze verkenning nog geen rekening mee worden gehouden. Over het algemeen is het wel zo dat geothermiegebieden vaak dicht bij stedelijk gebied of glastuinbouw liggen, waar drinkwaterwinningen en ASV vaak in het buitengebied liggen. Informatie over SCAN en de studiegebieden kan via de website gevonden worden.
Opslag CO2
Dit onderwerp is sterk in ontwikkeling en staat op de agenda. Er zijn hier nog geen concrete gebieden voor aangewezen. De impact hiervan in relatie tot de drinkwatervoorziening is nog onbekend. Afstemming is nodig wanneer het proces van ondergrondse opslag zo ver is. In STRONG is op blz. 66 een kaart opgenomen met gasvelden die mogelijk geschikt zijn voor de opslag van CO2, zie ook hieronder. De mogelijk geschikte velden liggen in het noordoosten van Nederland. Overlap met ASV-gebieden lijkt hier beperkt aan de orde te zijn: het grootste deel van de ASV van Fryslân ligt zuidelijker dan deze gasvelden en ook Groningen lijkt de gasvelden te ontwijken; in Drenthe is er wel mogelijkheid tot overlap. Feit blijft dat goede afstemming tussen de sectoren van groot belang is.
Kaart afkomstig uit: Structuurvisie Ondergrond (2018), blz. 66: Gasvelden mogelijk geschikt voor opslag van aardgas en CO2.
Samengevat was voorkantsturing tussen de verschillende maatschappelijke opgaven in de ondergrond niet overal mogelijk omdat de verschillende trajecten niet allemaal even ver gevorderd zijn. Deze afstemming is dan ook in de toekomst nog voorzien. Juiste afstemming is cruciaal om genoeg ruimte voor alle initiatieven te vinden, zeker gezien het urgente karakter van een aantal van deze transities (waaronder de opgave voor de drinkwatervoorziening).
Droogte
De afgelopen jaren krijgt het thema droogte steeds vaker groeiende aandacht. Urgentie hangt af van geologische kenmerken van het gebied en het regionale watersysteem. Droge zomers kunnen bijvoorbeeld resulteren in onttrekkingsverboden uit grondwater of oppervlaktewater. Het is niet ondenkbaar dat in de toekomst ook drinkwateronttrekkingen onderwerp van discussie zijn.
In heel Nederland en zeker in de delen waar droogte nu (al) een grote uitdaging vormt, wordt gekeken naar een zo goed mogelijke inpassing van drinkwaterwinningen in het hele watersysteem. Er is aandacht voor de problematiek. Bijvoorbeeld in Twente: droogte speelt daar op dit moment, en hoewel vanuit drinkwater gekeken wordt wat bijgedragen kan worden aan een oplossing, kan de drinkwatervoorziening op de korte termijn niet afschalen. Op de middellange termijn wordt gekeken naar alternatieve bronnen. Een ander voorbeeld is Gelderland, waar men in relatie tot droogte en duurzaamheid naar oplossingen als levering vanuit andere deelgebieden, inzet uit andere bronnen en waterbesparing kijkt.
Ook het oppervlaktewater ondervindt steeds vaker kwantiteits- en daardoor kwaliteitsproblemen in relatie tot droogte. Een verminderde rivierafvoer zorgt ervoor dat antropogene stoffen zoals medicijnresten en pesticiden in hogere concentraties in het water te vinden zijn.
Robuust watersysteem
Toenemende periodes van droogte zijn slechts één van de factoren die meespelen bij de noodzaak om het watersysteem zo breed mogelijk te benaderen. Een ontwikkeling van de afgelopen jaren bij gemeenten, provincies, waterschappen en drinkwaterbedrijven is het groeiend besef dat het watersysteem landelijk gezien uit balans is, en dat we het systeem met al haar gebruikers samen moeten analyseren om het robuust en toekomstbestendig te kunnen inrichten. In april 2020 hebben waterschappen en drinkwaterbedrijven gezamenlijk een oproep gedaan: herstel de natuurlijke balans in het watersysteem.
Drinkwaterbedrijven zijn volledig afhankelijk van het watersysteem als bron. Over het jaar heen mag er een neerslagoverschot zijn, maar het huidige systeem dat gericht is op het afvoeren van water maakt dat er tekorten ontstaan in de zomermaanden. Transitie van een afvoerend watersysteem naar een systeem dat water vasthoudt en de kans geeft te infiltreren is noodzakelijk om ook in de toekomst over klimaatrobuuste bronnen voor de drinkwatervoorziening te kunnen beschikken. De basis moet op orde zijn.
Klimaatdialogen moeten daarom (vaker) plaatsvinden. In de adaptieve strategieën van de meeste regio’s is hier aandacht voor. Het belang wordt in de gesprekken met regio’s genoemd en onderkend, en in het keuzeproces van ASV-gebieden speelt het mee. De strategieën zijn in eerste instantie geschreven vanuit de opgave van de drinkwatervoorziening: wat is de te verwachten groei en hoe kunnen we daarin voorzien? Bij het inschatten van de winbare hoeveelheden zijn de impact op het watersysteem en de daarvan afgeleide omgevingseffecten leidend. Ook al is in teksten de bredere context van het robuuste watersysteem niet overal expliciet benoemd, ligt dit wel ten grondslag aan bijvoorbeeld de keuze van een ASV-zoekgebied. Deze bredere context ligt ook ten grondslag aan bijvoorbeeld de thema’s alternatieve bronnen en waterbesparing.
Een robuuste drinkwatervoorziening kan alleen bestaan in een robuust watersysteem.
Afstemming met waterschappen
Onderstaande afbeelding laat zien in hoeverre afstemming heeft plaatsgevonden met de waterschappen. Waterschappen zijn een belangrijke gebiedspartner voor alle opgaven omtrent water en ruimtelijke ordening.
In de regio’s die afstemming hebben gezocht, vindt samenwerking met de waterschappen ook buiten het proces van de drinkwaterverkenning al intensief plaats. In dit proces was het waterschap onderdeel van de projectgroep of leverde zij input voor de drinkwaterstrategie tijdens het proces. Het beeld is dat de waterschappen actief meewerken aan de adaptieve strategie, klimaatadaptatie en studiegroepen en de samenwerkingsdriehoek provincie-waterschap-drinkwaterbedrijf goed functioneert. Daar waar afstemming nog niet concreet is gezocht, is aangegeven dat dit wel is voorzien in de toekomst.